Πέμπτη 3 Ιανουαρίου 2013

Ο κομμουνισμός (ΙΙΙ) (τελευταίο)



(συνέχεια από το προηγούμενο)


Ώριμη κομμουνιστική κοινωνία είναι εκείνη η κοινωνία, χαρακτηριστικό της υλικοτεχνικής βάσης της οποίας είναι το ενιαίο αυτοματοποιημένο σύμπλεγμα, η παραγωγή αυτομάτων μέσω αυτομάτων. Κατά το στάδιο της μη ανεπτυγμένης αυτοματοποίησης επιτρέπεται να γίνεται λόγος περί δημιουργίας αυτομάτων μέσω αυτομάτων μόνο κατ’ ευφημισμό, διότι εδώ στη διαδικασία δημιουργίας αυτομάτων μέσω αυτομάτων παρεμβάλλονται σε σημαντικό βαθμό μη αυτοματοποιημένες παραγωγικές διαδικασίες, χειρισμοί κλπ. Η βαθμίδα του συμπλέγματος αυτοματοποιημένης παραγωγής αυτομάτων μέσω αυτομάτων προϋποθέτει τη δυνατότητα ευέλικτης αναδιάρθρωσης και μετάβασης από την παραγωγή ενός είδους προϊόντος σε άλλο, ικανότητες παραγωγής ποσότητας προϊόντων που υπερβαίνουν κατά πολύ, τις αντίστοιχες ικανότητες της μη αυτοματοποιημένης παραγωγής. Μ’ άλλα λόγια, σε αυτή τη βαθμίδα της αυτοματοποίησης η ευελιξία της παραγωγής και η ικανότητά της για ανάπτυξη υπερτερούν ριζικά έναντι των αντίστοιχων ιδιοτήτων της μηχανικής παραγωγής.

Ακριβώς η βαθμίδα της ανεπτυγμένης αυτοματοποίησης λειτουργεί ως η αναγκαία βάση για τη σταθερή διασφάλιση της ποσοτικής και ποιοτικής αφθονίας υλικών αγαθών.

Ως όριο πέραν του οποίου ξεκινά η [εν λόγω] αφθονία, λειτουργεί η δυνατότητα διασφάλισης του βέλτιστου για τη διατήρηση της βιολογικής ύπαρξης των ατόμων. Όταν επιτυγχάνει η σοσιαλιστική κοινωνία τέτοιο επίπεδο ανάπτυξης κατά το οποίο έρχεται σε θέση [που της επιτρέπει] να διασφαλίσει στο κάθε μέλος της κοινωνίας το ποσοτικό και ποιοτικό βέλτιστο ζωτικών πόρων, τότε επέρχεται ποιοτική αλλαγή του χαρακτήρα της περαιτέρω κοινωνικής ανάπτυξης. Εκτός αυτού, η βαθμίδα της ανεπτυγμένης αυτοματοποίησης αλλάζει άρδην τον χαρακτήρα της εργασίας. Σε συνθήκες μη αυτοματοποιημένης μηχανικής παραγωγής, ακόμα και κατά τη μη ανεπτυγμένη βαθμίδα της αυτοματοποίησης, υπερτερεί η εργασία που αφορά το χειρισμό μηχανών, μια εργασία η οποία είναι εν γένει και εν συνόλω κατ’ εξοχήν μηχανική. Κατά τη βαθμίδα της ώριμης αυτοματοποίησης περιστέλλεται δραστικά ο όγκος της μηχανικής εργασίας. Στα πλαίσια της αναγκαίας εργασίας της κοινωνίας, αυξάνει σημαντικά το μερίδιο της εργασίας που αφορά την τελειοποίηση και ανάπτυξη των αυτομάτων και καθίσταται [η εργασία αυτή] υπέρτερη [έναντι των λοιπών εργασιών]. Η ποσότητα, η διάρκεια της αναγκαίας εργασίας που αφορά το χειρισμό έτοιμων παρηγμένων μέσων παραγωγής, καθίσταται συγκριτικά ασήμαντη. Η δυνατότητα δραστικής μείωσης της διάρκειας της εργάσιμης ημέρας, καθίσταται εφικτή ακριβώς όταν εδράζεται στην ώριμη αυτοματοποίηση.

Η εργασία που αφορά την τελειοποίηση και ανάπτυξη της αυτοματοποιημένης παραγωγής, είναι εργασία ως επί το πλείστον δημιουργική και απαιτεί επιστημονικές γνώσεις σε βάθος. Κατά τη βαθμίδα της ώριμης αυτοματοποίησης η δημιουργική εργασία καθίσταται τελικά υπέρτερη [έναντι της μη δημιουργικής]. Μόνο τότε εξαλείφονται πλήρως οι ουσιαστικές διαφορές μεταξύ φυσικής και πνευματικής εργασίας.

Όσο θα υπάρχει η ανθρωπότητα και η εργασία, θα εξακολουθεί να υπάρχει πάντοτε η αναγκαία για την κοινωνία εργασία. Ωστόσο, στη βαθμίδα της ώριμης αυτοματοποίησης, όπως απορρέει από τα προαναφερθέντα, αλλάζει ουσιαστικά προπαντός και κατά κύριο λόγο ο χαρακτήρας της αναγκαίας εργασίας: η αναγκαία εργασία μετατρέπεται από κατ’ εξοχήν μηχανική σε κατ’ εξοχήν δημιουργική. Γι’ αυτό αλλάζει και η αμοιβαία σχέση μεταξύ αναγκαίας και όλης της υπόλοιπης εργασίας του ανθρώπου: βαθμηδόν όλο και πιο πολύ χάνει τη σημασία της η σαφώς διαγεγραμμένη διαχωριστική γραμμή, η οποία οριοθετούσε την αναγκαία εργασία έναντι της λοιπής εργασίας, διότι και η αναγκαία εργασία, όπως άλλωστε και όλη η εργασία, γίνεται εσωτερική ανάγκη. Σε αυτή την περίπτωση το όριο μεταξύ εργασίας και ανάπαυσης από την εργασία τίθεται κατά κύριο λόγο από την ικανότητα του ανθρώπου προς τη βέλτιστη εργασία.

Κατά το στάδιο της εκμηχάνισης βαθμηδόν παρατηρείται ολοένα και περισσότερη απελευθέρωση του ανθρώπου από την αναγκαιότητα να καταβάλλει φυσικές προσπάθειες.

[Έκτοτε] για την διατήρηση της βέλτιστης βιολογικής ύπαρξης των ατόμων καθίσταται αναγκαία η φυσική αγωγή [καλλιέργεια] ως καταβολή [εφαρμογή] φυσικών προσπαθειών για τη διατήρηση και τελειοποίηση της υγείας. Τέτοιου είδους καταβολή φυσικών προσπαθειών καθίσταται αυθεντική φυσική αγωγή μόνον όταν και όποτε πραγματοποιείται ως ικανοποίηση ανάγκης του οργανισμού. [Τότε] η καταβολή φυσικών προσπαθειών μετατρέπεται σε εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου.

Κατά το στάδιο της αυτοματοποίησης ο άνθρωπος όλο και περισσότερο απαλλάσσεται από τη μηχανική πνευματική εργασία. Κατά τα φαινόμενα η ώριμη αυτοματοποίηση θα έχει ως επακόλουθο τον περιορισμό της ανάγκης της κοινωνίας για «όγκο» πνευματικής εργασίας. Γι’ αυτό κατά την άποψή μας, η αυτοματοποίηση γεννά σε τελευταία ανάλυση την ανάγκη για νοητική αγωγή (κατ’ αναλογία με την ανάγκη για φυσική αγωγή). Και αυτή καθίσταται αυθεντική αγωγή, μόνον ως εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου για εφαρμογή των νοητικών του προσπαθειών.

Μέχρις ότου επιτευχθεί η απόλυτη αυτοματοποίηση –και [κατά τα φαινόμενα] απουσιάζουν οι προοπτικές επίτευξής της τουλάχιστον στο ορατό μέλλον– θα διατηρείται η ανάγκη της κοινωνίας για εργασία (με τη στενή έννοια) συμπεριλαμβανομένης και τη αναγκαίας εργασίας. Ωστόσο, κατά το στάδιο της ώριμης αυτοματοποίησης εκείνος ο χρόνος που θα υπερτερεί δεν θα είναι ο αναγκαίος, αλλά ο ελεύθερος. Κατά την άποψή μας, βασική ασχολία του ανθρώπου της κομμουνιστικής κοινωνίας εκτός της επιτέλεσης δημιουργικής εργασίας και πέραν των ορίων του καθαυτό αναγκαίου χρόνου, θα είναι η ενασχόληση με τη φυσική και νοητική αγωγή (όπου ως είδη αγωγής συμπεριλαμβάνεται η άγρα, το κυνήγι και ο τουρισμός3). Επί πλέον δεν θα πρόκειται μόνο περί στενά νοητικής αγωγής, αλλά περί πνευματικής αγωγής γενικότερα, όπου η νοητική αγωγή εντάσσεται μόνον ως μέρος, ως πλευρά (φερ’ ειπείν, η ενασχόληση με την τέχνη, η επικοινωνία χάριν της ικανοποίησης της ανάγκης για επικοινωνία κλπ..., κ.ο.κ.).

Η ίδια η φυσική αγωγή, ακριβώς ως αγωγή προϋποθέτει την νοητική και γενικά την πνευματική ανάπτυξη και αντεπιδρά σε αυτήν με τη σειρά της. Είναι αυτονόητο ότι ένας τέτοιος άνθρωπος θα επιτελεί ακόμα και την αυστηρά αναγκαία εργασία με μεγάλη απόδοση [αφοσίωση].

Έτσι λοιπόν, κατά το στάδιο της ώριμης αυτοματοποίησης, σε συνθήκες της ανώτατης φάσης του κομμουνισμού, αποκτά εξαιρετική σημασία η ολόπλευρη καλλιέργεια του ανθρώπου, η ολόπλευρη ανάπτυξη του πολιτισμού του ανθρώπου.

Βλέπουμε ότι η φυσική και πνευματική αγωγή [καλλιέργεια, πολιτισμός], η δραστηριότητα του ανθρώπου σε αυτούς τους τομείς, δεν συνιστά εργασία με τη στενή έννοια του όρου, δηλ. δεν συνιστά εργασία στην καθαυτό σφαίρα της υλικής παραγωγής. Ωστόσο, η δραστηριότητα [που αναπτύσσεται] στον τομέα της φυσικής και πνευματικής αγωγής αποτελεί, ως προς την προέλευσή της, εργασία με την ευρεία έννοια του όρου, εργασία κατ’ εξοχήν ως αυτοσκοπό. Ωστόσο, η εργασία ως αυτοσκοπός, η εργασία η οποία επιτελείται για να ικανοποιηθεί [η αντίστοιχη] εσωτερική φυσική και πνευματική ανάγκη, κατά τους νόμους της αλήθειας, του αγαθού [του καλού] και του κάλλους [της ομορφιάς] δεν συνιστά πλέον εργασία, αλλά πολιτισμό ως ολόπλευρη δράση, ζωή του πολιτισμού εντός των βασικών της εκφάνσεων, ολόπλευρη πολιτισμική δραστηριότητα.

Βασικός σκοπός της ανθρωπότητας κατά την ανώτατη φάση του κομμουνισμού γίνεται σε πλήρη βαθμό η ολόπλευρη ανάπτυξη ενός εκάστου ως αυτοσκοπός, ως εσωτερική ανάγκη και ως αναγκαίος όρος της ολόπλευρης ανάπτυξης όλων.

Αναφερόμενοι στις ιστορικές προθεσμίες ωρίμανσης του κομμουνισμού, συχνά παραπέμπουν στην επιτάχυνση των ρυθμών της ιστορικής ανάπτυξης και προσδοκούν, ότι η ωρίμανση του κομμουνισμού θα πρέπει να επέλθει σχεδόν κατά τη διάρκεια της ζωής μίας γενεάς. Σε αυτή την περίπτωση λησμονείται το γεγονός, ότι η εμφάνιση και διαμόρφωση του κομμουνισμού δεν μπορεί να ταυτίζεται απλώς με τη μετάβαση από κάποιον κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό προς κάποιον άλλο, ότι η νίκη του κομμουνισμού δεν θα είναι απλώς και μόνον νίκη επί της κεφαλαιοκρατίας, αλλά εμφάνιση και διαμόρφωση ενός εντελώς νέου τύπου ανάπτυξης της κοινωνίας. Και εάν [η εν λόγω μετάβαση] επιδέχεται κάποια [ιστορική] σύγκριση, αυτή θα πρέπει να αφορά μάλλον τη μετάβαση από την προταξική κοινωνία προς την ταξική παρά, φερ’ ειπείν, τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στην κεφαλαιοκρατία. Πρέπει να υπάρχει σε πλήρη βαθμό επίγνωση του βάθους, του μεγέθους, του ριζικού χαρακτήρα των [επερχόμενων] κοινωνικών μετασχηματισμών που θα λάβουν χώρα κατά τα στάδια της εμφάνισης και διαμόρφωσης του κομμουνισμού, του γεγονότος ότι ο κομμουνισμός είναι ένας ποιοτικώς νέος τύπος ανάπτυξης της κοινωνίας εν συγκρίσει τόσο με την ιστορία των ταξικών ανταγωνιστικών κοινωνιών, όσο και με το σύνολο της μέχρι τώρα παρελθούσας ιστορίας της ανθρωπότητας.

Όλη η παρελθούσα και η ορατή στο μέλλον πορεία που έχει διανύσει η ανθρωπότητα στην ιστορία της, εάν διακρίνουμε τη βασική [τη νομοτελή] πορεία της, αναπτυσσόταν ελικοειδώς. Δεδομένου ότι συνήθως τα εγχειρήματα (ειδικής) περιγραφής των χαρακτηριστικών αυτής της σπείρας είναι ιδιαίτερα συνοπτικά [με έμφαση στην κλιμάκωση]: προταξική κοινωνία, κοινοτική ιδιοκτησία, — ταξική κοινωνία, ιδιωτική ιδιοκτησία, — αταξική κοινωνία, κοινωνική ιδιοκτησία, εμείς θα επιχειρήσουμε να την εξετάσουμε διεξοδικότερα και ειδικά να εξετάσουμε την βασική ελικοειδή κίνηση της ιστορίας, διατυπώνοντας την δική μας άποψη επ’ αυτού του αντικειμένου.

Ας εξετάσουμε αυτή τη σπείρα ξεκινώντας από την περιγραφή των χαρακτηριστικών της σχέσης των ανθρώπων προς τη φύση.

Ο κομμουνισμός (ΙΙ)



(συνέχεια από το προηγούμενο)


Ο σχηματισμός των ιστορικών προϋποθέσεων της κομμουνιστικής κοινωνίας λαμβάνει χώρα στα σπλάχνα της κεφαλαιοκρατίας. Η μετάβαση της κεφαλαιοκρατίας στο στάδιο της ωριμότητάς της, σήμαινε ότι ωριμάζουν οι αντικειμενικοί όροι της εξάλειψής της, συνεπώς, και ότι ωριμάζουν οι ιστορικές προϋποθέσεις της πλέον ανεπτυγμένης κοινωνίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι ιστορικές προϋποθέσεις του κομμουνισμού ωρίμασαν όταν και όποτε άρχισε να διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στην παραγωγή η μηχανική παραγωγή και μάλιστα όταν οι μηχανές άρχισαν να παράγονται κατά βάση μέσω μηχανών. Έτσι, διανοίχθηκε κατ’ αρχήν η δυνατότητα δημιουργίας σταθερής αφθονίας υλικών αγαθών, ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας μετετράπη σε τεχνική αναγκαιότητα και τα ίδια τα παρηγμένα μέσα εργασίας απέκτησαν αναγκαία κοινωνικό χαρακτήρα (δηλ. [απέκτησαν] κοινωνικό χαρακτήρα, οι όροι του οποίου τίθενται από την αναγκαία φύση των παρηγμένων μέσων εργασίας). Στο βαθμό που αναπτυσσόταν και μεγεθυνόταν η μηχανική παραγωγή, αναπτυσσόταν και ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας, με αύξουσα την κοινωνικοποίηση της παραγωγής. Με την ανάπτυξη της μηχανικής παραγωγής σχηματίσθηκε και η σύγχρονη εργατική τάξη. Η τάξη των παραγωγών, οι οποίοι έχουν εκπαιδευθεί στην εργασιακή πειθαρχία, έχουν ενοποιηθεί σε μεγάλες επιχειρήσεις και διαθέτουν αρκετή παιδεία [καλλιέργεια, πολιτισμικό επίπεδο] ώστε να χειρίζονται τις μηχανές. Μεταξύ των άμεσων ιστορικών προϋποθέσεων της κομμουνιστικής κοινωνίας οι οποίες ανακύπτουν στα σπλάχνα της κεφαλαιοκρατίας πρέπει να συμπεριληφθεί και η ηθική [το ήθος], η τέχνη, η φιλοσοφία, η πολιτική, η επιστημονική ιδεολογία της εργατικής τάξης.
Ωστόσο, όλα αυτά παραμένουν μόνον ιστορικές προϋποθέσεις του κομμουνισμού, διότι [εδώ] κυριαρχούν οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής, η κεφαλαιοκρατική ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής και επί αυτής της βάσης, σε όλους τους υπόλοιπους τομείς της ζωής της κοινωνίας διατηρείται η κυριαρχία της τάξης των κεφαλαιοκρατών.
Πρωταρχική εμφάνιση του κομμουνισμού είναι το στάδιο της διεξαγωγής της σοσιαλιστικής επανάστασης, της κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη και της εγκαθίδρυσης της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί εκείνων των μέσων παραγωγής, κατά τη χρήση των οποίων ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας συνιστά τεχνική αναγκαιότητα.
Γενικά χρειάζεται να υπογραμμίσουμε ιδιαίτερα, ότι η εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής οφείλει να προσανατολίζεται στο βαθμό ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας. Μ’ άλλα λόγια, η εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας είναι σκόπιμη στο βαθμό εκείνο στον οποίο αναπτύχθηκε ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας. Είδ’ άλλως παρατηρείται είτε [βεβιασμένη] επίσπευση των γεγονότων, είτε καθυστέρηση. Και οι δύο [αποκλίσεις από το εν λόγω κριτήριο] οδηγούν σε σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις.
Εφ’ όσον υπάρχει μεγάλη βιομηχανία, η γεωργία δεν είναι το καθοριστικό είδος παραγωγής, καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει η μεγάλη βιομηχανία. Γι’ αυτό  η εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων της μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής αρκεί για την πρωταρχική εμφάνιση του κομμουνισμού, για την αποφασιστική επενέργεια επί του συνόλου της παραγωγικής ζωής της κοινωνίας.
Το στάδιο της διαμόρφωσης της κομμουνιστικής κοινωνίας: ο σοσιαλισμός. Ποια είναι η βασική αντίφαση αυτού του σταδίου; Κατά τη γνώμη μας, είναι η αντίφαση μεταξύ κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής και ανωριμότητας του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής. Η αντιπαραβολή αυτής της διατύπωσης με τον κοινώς αποδεκτό ορισμό της βασικής αντίφασης της κεφαλαιοκρατίας ως αντίφασης μεταξύ ιδιωτικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής και κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής μπορεί να προκαλέσει απορία: [εάν ισχύει αυτό] έπεται  ότι με την εδραίωση του αποφασιστικού ρόλου της μηχανικής παραγωγής ωρίμασε ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής, αλλά δεν έχει [ακόμα] ωριμάσει για την κοινωνική ιδιοκτησία. Η απορία αυτή λύνεται εάν δοθεί προσοχή στα παρακάτω. Οι αντιφάσεις της κεφαλαιοκρατίας και οι όροι για τη σοσιαλιστική επανάσταση ωριμάζουν όταν και όποτε ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής καθίσταται τεχνική αναγκαιότητα, δηλ. με τη μετάβαση στη μηχανική παραγωγή. Ωστόσο, με την έναρξη της μετάβασης στη μηχανική παραγωγή, ο κοινωνικός ή μάλλον ακριβέστερα ο καθαυτό κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής μόλις ανακύπτει. Η διαμόρφωση, και η ωρίμανση του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής [είναι μια διαδικασία η οποία] διεξάγεται με την περαιτέρω ανάπτυξη της μηχανικής παραγωγής και φτάνει στην ωριμότητά της κατά το ανώτατο στάδιο της μηχανικής παραγωγής, όπου η αυτοματοποίηση της λαϊκής οικονομίας συγκροτεί ένα περίπλοκο σύμπλεγμα (αυτοματοποιημένο όχι μόνο στο επίπεδο σειρών [συναρμολόγησης], τμημάτων, εργαστηρίων και εργοστασίων, αλλά και σε επίπεδο κλάδων και στο σύνολο των κλάδων).
Κατά το στάδιο της ανωριμότητας, όταν ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής βρίσκεται στην πορεία της ωρίμανσής του, μπορούν να υπάρχουν τόσο σοσιαλιστικές, όσο και κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής*.
Στο βαθμό που ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής έχει εμφανισθεί και αναπτύχθηκε, υπάρχει και η αντίφαση μεταξύ αυτού και των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής, η αναντιστοιχία των τελευταίων προς τον χαρακτήρα της παραγωγής. Στο βαθμό όμως που ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής δεν έχει ωριμάσει καθ’ όλα [πλήρως] διατηρούνται και οι δυνατότητες παράτασης της ύπαρξης των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής.
Με την εμφάνιση του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής ανακύπτει η πραγματική δυνατότητα αλλά και η ιστορική νομιμότητα της εγκαθίδρυσης της κυριαρχίας της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής, της διεξαγωγής της σοσιαλιστικής επανάστασης. Με την εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής, στο βαθμό που ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής ανέκυψε και αναπτύχθηκε, μεταξύ αυτού και της κοινωνικής ιδιοκτησίας της παραγωγής αποκαθίσταται μια αντιστοιχία. Στο βαθμό όμως που ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί πλήρως, δεν έχει ωριμάσει, εδώ έχει θέση [και] μια αναντιστοιχία μεταξύ του τελευταίου και της κοινωνικής ιδιοκτησίας. Και στο βαθμό που ισχύει αυτό η κοινωνική ιδιοκτησία είναι ακόμα τυπική.
Ο σοσιαλισμός ως κατώτερη φάση του κομμουνισμού έχει ως βάση του την κοινωνική ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής. Η τελευταία υφίσταται σε αλληλεπίδραση με τον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής ο οποίος έχει μεν ανακύψει πλέον, αλλά δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως.

Ο κομμουνισμός (Ι)

(Απόσπασμα από το βιβλίο του Β.Α. Βαζιούλιν "Η Λογική της Ιστορίας - Ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας", εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2004. Ολόκληρο το βιβλίο σε ηλεκτρονική μορφή υπαρχει εδώ).


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Η ωριμότητα της ανθρώπινης κοινωνίας
O κομμουνισμός

Κομμουνισμός με την ευρεία έννοια του όρου είναι η ώριμη ανθρώπινη κοινωνία σε αντιδιαστολή με το σύνολο της προγενέστερης ιστορίας της ανθρωπότητας ως ιστορίας της ανώριμης ανθρώπινης κοινωνίας.
Εάν αναφερθούμε σε αυτήν προκαταρτικά και πολύ ευσύνοπτα, γι’ αυτό και σχεδόν σχηματικά, ώριμη κοινωνία είναι η ανθρώπινη κοινωνία στην οποία έχει ολοκληρωθεί ο μετασχηματισμός των δεσμών που ανέκυψαν από τη φύση και έχει εδραιωθεί ολοσχερώς η κυριαρχία των ιδιότυπα ανθρώπινων σχέσεων. Ιδιότυπα ανθρώπινες σχέσεις είναι οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων  κατ’ εξοχήν ως προσωπικοτήτων.
Η κομμουνιστική κοινωνία εν συνόλω συνιστά την αυθεντική ιστορία, την καθαυτό ιστορία της ανθρωπότητας, σε αντιδιαστολή με την προϊστορία και όλα τα στάδιά της. Ο Κ. Μαρξ θεωρούσε την ανάπτυξη των ταξικών κοινωνιών ως προϊστορία, ακριβώς διότι οι κοινωνίες αυτές αναπτύσσονται ανταγωνιστικά: «Οι αστικές σχέσεις παραγωγής είναι η τελευταία ανταγωνιστική μορφή της κοινωνικής διαδικασίας της παραγωγής, ανταγωνιστική όχι με την έννοια του ατομικού ανταγωνισμού, αλλά με την έννοια του ανταγωνισμού ο οποίος αναφύεται από τους κοινωνικούς όρους της ζωής των ατόμων, ωστόσο, οι αναπτυσσόμενες στα σπλάχνα της αστικής κοινωνίας σχέσεις παραγωγής δημιουργούν συν τοις άλλοις και τους υλικούς όρους για την επίλυση αυτού του ανταγωνισμού. Γι’ αυτό με τον αστικό κοινωνικό σχηματισμό, ολοκληρώνεται η προϊστορία της ανθρώπινης κοινωνίας». [ 1, τ.13, σ.7-8]. Ο Φ. Ένγκελς διακρίνει επίσης τον κομμουνισμό ως την αυθεντική ανθρώπινη ιστορία απ’ όλη την προγενέστερη ιστορία της ανθρωπότητας. Τα ζώα, κατά το συλλογισμό του Φ. Ενγκελς, είναι «παθητικά αντικείμενα … της ιστορίας», «της προέλευσής τους και της σταδιακής ανάπτυξής τους μέχρι την τωρινή κατάστασή τους.», «και στο μέτρο που συμμετέχουν σ’ αυτή, συμμετέχουν χωρίς να το ξέρουν και χωρίς να το θέλουν. Αντίθετα, όσο πιο πολύ απομακρύνονται οι άνθρωποι από τα ζώα με τη στενή έννοια της λέξης, τόσο πιο πολύ δημιουργούν οι ίδιοι, συνειδητά την ιστορία τους, τόσο μικρότερη γίνεται η επιρροή απρόβλεπτων φαινομένων και ανεξέλεγκτων δυνάμεων και τόσο πιο ακριβής γίνεται η αντιστοιχία του ιστορικού αποτελέσματος με τον προκαθορισμένο σκοπό. Αν, ωστόσο, εφαρμόσουμε στην ανθρώπινη ιστορία αυτό το μέτρο, ακόμα και στην ιστορία των πιο προηγμένων λαών, και πάλι βρίσκουμε ότι κι εδώ ακόμα υπάρχει μια κολοσσιαία δυσαναλογία ανάμεσα στους προκαθορισμένους σκοπούς και στα αποτελέσματα, ότι κυριαρχούν τα απρόβλεπτα αποτελέσματα, και πως οι ανεξέλεγκτες δυνάμεις είναι πολύ πιο ισχυρές από εκείνες που ενεργοποιούνται σύμφωνα με το σχέδιο. Και δεν θα μπορεί να συμβαίνει διαφορετικά, όσο η ουσιαστικότερη ιστορική δραστηριότητα των ανθρώπων, αυτή που τους ανύψωσε από τη ζωώδη στην ανθρώπινη κατάσταση και που αποτελεί το υλικό βάθρο κάθε άλλης δραστηριότητας –η παραγωγή των αναγκαίων για τη ζωή, δηλαδή σήμερα η κοινωνική παραγωγή– βρίσκεται πάνω απ’ όλα υποταγμένη στο παίγνιο μη σκόπιμων αποτελεσμάτων ανεξέλεγκτων δυνάμεων, δεν πετυχαίνει παρά κατ’ εξαίρεση τον επιδιωκόμενο σκοπό και καταλήγει τις περισσότερες φορές στο αντίθετο αποτέλεσμα.
Ο Δαρβίνος δεν ήξερε τι σκληρή σάτιρα έγραφε για την ανθρωπότητα και ειδικά για τους συμπατριώτες του, όταν αποδείκνυε ότι ο ελεύθερος συναγωνισμός, ο αγώνας για την ύπαρξη, που οι οικονομολόγοι τον εξυμνούν σαν την ανώτερη κατάκτηση της ιστορίας, είναι η κανονική κατάσταση του ζωικού βασιλείου. Μόνο η συνειδητή οργάνωση της ανθρώπινης παραγωγής, όπου η παραγωγή και η κατανομή θα πραγματοποιούνται σχεδιασμένα, μπορεί να υψώσει την ανθρωπότητα πάνω από το ζωικό κόσμο από τη σκοπιά της κοινωνικής ζωής, με τον ίδιο τρόπο που η παραγωγή ανύψωσε την ανθρωπότητα από την αυστηρά βιολογική άποψη.» [1, τ.20, σ.358-359]*.
Είναι πασιφανές ότι ο Κ. Μαρξ στο χωρίο που παραθέσαμε ως προϊστορία της ανθρώπινης κοινωνίας εννοεί την ιστορία των ταξικών - ανταγωνιστικών κοινωνιών και δεν έχει υπ’ όψιν του εκείνη την κοινωνία η οποία αποκαλείται σήμερα πρωτόγονη. [Και αυτό] διότι εκείνο τον καιρό, μέχρι την έκδοση του βιβλίου του Μόργκαν «Η αρχαία κοινωνία» η διερεύνηση της εν λόγω κοινωνίας ήταν εντελώς ανεπαρκής. Αλλά ο Φ. Ένγκελς στο εδάφιο που παραθέσαμε έχει υπ’ όψιν του και την πρωτόγονη κοινωνία. Αυτό έπεται από μίαν άλλη εργασία του Φ. Ένγκελς που συνέγραψε σχεδόν τον ίδιο χρόνο: « Ο ρόλος της εργασίας στη διαδικασία μετατροπής του πιθήκου σε άνθρωπο», όπου διατυπώνεται η ίδια σκέψη και μάλιστα η κοινωνία με την πρωταρχική κοινή ιδιοκτησία συγκαταλέγεται ευθέως μεταξύ των κοινωνιών, οι οποίες είναι ανίκανες να λαμβάνουν υπ’ όψιν τις απώτερες κοινωνικές επιπτώσεις των ενεργειών, που κατευθύνονται στη παραγωγή [στο ίδιο, σ.496 –497]**.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς εξέταζαν τον κομμουνισμό εν συγκρίσει με όλες τις ταξικές ανταγωνιστικές κοινωνίες και εν συγκρίσει με όλη την προγενέστερη του κομμουνισμού ιστορία της ανθρωπότητας. Ωστόσο, εκείνο που αποτελούσε κατά κύριο λόγο αντικείμενο της έρευνάς τους ήταν η κεφαλαιοκρατία, εντός της διαδικασίας της εμφάνισης, της ανάπτυξης και του αναπόδραστου θανάτου της. Αποκαλύπτονται οι τάσεις εκείνες εντός της ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατίας, οι οποίες επέτρεπαν την αυστηρά επιστημονική πρόβλεψη γνωρισμάτων της μελλοντικής κομμουνιστικής κοινωνίας. Αυτό το καθήκον υπαγορευόταν από τις βασικές ανάγκες της εποχής. Και κατ’ αυτόν τον τρόπο εκείνο που εγειρόταν στο προσκήνιο, ήταν η σύγκριση κεφαλαιοκρατίας και κομμουνισμού. Φυσικά, βασικό [στοιχείο] στην παγκόσμια ιστορική ανάπτυξη είναι ο δρόμος της κίνησης της ανθρωπότητας μέσω της υπέρβασης, της εξάλειψης της κεφαλαιοκρατίας προς τη δημιουργία του κομμουνισμού. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η κεφαλαιοκρατία γίνεται παγκόσμιο σύστημα, ως προς την ουσία της δεν είναι σε θέση να εξαλείψει την ανισομέρεια της ιστορικής ανάπτυξης, να μετασχηματίσει σε παγκόσμια κλίμακα τα κατάλοιπα των προκεφαλαιοκρατικών σταδίων ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Γι’ αυτό, η συγκριτική μελέτη του κομμουνισμού και των ανταγωνιστικών κοινωνιών, του κομμουνισμού και του συνόλου της προγενέστερης ιστορίας της ανθρωπότητας, συμπεριλαμβανομένου και του πρωτόγονου συστήματος, δεν έχει μόνο θεωρητική αλλά και τεράστια πρακτική σημασία: ο κομμουνισμός συγκροτείται μέσα σε μια διαδικασία εξάλειψης της ανισομέρειας της ανάπτυξης διαφόρων περιφερειών κ.ο.κ., μέσα σε μια διαδικασία κατά την οποία δεν μετασχηματίζονται μόνον οι κεφαλαιοκρατικές, αλλά και οι προκεφαλαιοκρατικές κοινωνικές σχέσεις. Και αυτό το καθήκον καθίσταται ιδιαίτερα σημαντικό στην εποχή μας, κατά την οποία ασθενείς κρίκοι του παγκόσμιου κεφαλαιοκρατικού συστήματος είναι οι ασθενώς ανεπτυγμένες και εξαρτημένες χώρες, στις οποίες συχνά διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο οι προκεφαλαιοκρατικές σχέσεις.
Ο κομμουνισμός μπορεί να εξετάζεται έναντι των μη κομμουνιστικών σχηματισμών και των μη κομμουνιστικών τύπων ανάπτυξης. Εδώ ο όρος «κομμουνισμός» προβάλλει κατ’ εξοχήν υπό την ευρεία έννοια της λέξης. Ωστόσο, η κομμουνιστική κοινωνία λαμβανόμενη σε παγκόσμια – ιστορική κλίμακα, διανύει και η ίδια τα εξής διαφορετικά στάδια:
1.Σχηματισμός των ιστορικών προϋποθέσεων της κομμουνιστικής κοινωνίας. Κατά τον εγγύτερο τρόπο οι προϋποθέσεις αυτές σχηματίζονται στα σπλάχνα της κεφαλαιοκρατίας.
2.Πρωταρχική εμφάνιση του κομμουνισμού: η σοσιαλιστική επανάσταση και η περίοδος της μετάβασης από την κεφαλαιοκρατία στο σοσιαλισμό.
3.Η διαμόρφωση της κομμουνιστικής κοινωνίας: ο σοσιαλισμός. Εδώ, όπως και σε κάθε περίοδο διαμόρφωσης, διακρίνονται τρεις περίοδοι. Πρώτη είναι η αρχική περίοδος της διαμόρφωσης κατά την οποία ο κομμουνισμός υφίσταται επί κληροδοτηθείσης τεχνικής βάσης. Δεύτερη περίοδος είναι η αρχή της δημιουργίας αντίστοιχης του κομμουνισμού υλικοτεχνικής βάσης. Τρίτη περίοδος είναι η ολοκλήρωση της δημιουργίας αντίστοιχης του κομμουνισμού υλικοτεχνικής βάσης. Πρόκειται για την περίοδο της κατ’ εξοχήν μετεξέλιξης του σοσιαλισμού στην ανώτατη φάση του κομμουνισμού.
 4.  Ώριμη κομμουνιστική κοινωνία, δηλ. η ανώτατη φάση του κομμουνισμού. Με τον όρο «κομμουνισμός», υπό τη στενή του έννοια, επισημαίνεται ο ανεπτυγμένος, ο ώριμος κομμουνισμός. 

(συνεχίζεται)