Ο κομμουνισμός (Ι)

(Απόσπασμα από το βιβλίο του Β.Α. Βαζιούλιν "Η Λογική της Ιστορίας - Ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας", εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2004. Ολόκληρο το βιβλίο σε ηλεκτρονική μορφή υπαρχει εδώ).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ωριμότητα της ανθρώπινης κοινωνίας

O κομμουνισμός

Κομμουνισμός με την ευρεία έννοια του όρου είναι η ώριμη ανθρώπινη κοινωνία σε αντιδιαστολή με το σύνολο της προγενέστερης ιστορίας της ανθρωπότητας ως ιστορίας της ανώριμης ανθρώπινης κοινωνίας.

Εάν αναφερθούμε σε αυτήν προκαταρτικά και πολύ ευσύνοπτα, γι’ αυτό και σχεδόν σχηματικά, ώριμη κοινωνία είναι η ανθρώπινη κοινωνία στην οποία έχει ολοκληρωθεί ο μετασχηματισμός των δεσμών που ανέκυψαν από τη φύση και έχει εδραιωθεί ολοσχερώς η κυριαρχία των ιδιότυπα ανθρώπινων σχέσεων. Ιδιότυπα ανθρώπινες σχέσεις είναι οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων  κατ’ εξοχήν ως προσωπικοτήτων.

Η κομμουνιστική κοινωνία εν συνόλω συνιστά την αυθεντική ιστορία, την καθαυτό ιστορία της ανθρωπότητας, σε αντιδιαστολή με την προϊστορία και όλα τα στάδιά της. Ο Κ. Μαρξ θεωρούσε την ανάπτυξη των ταξικών κοινωνιών ως προϊστορία, ακριβώς διότι οι κοινωνίες αυτές αναπτύσσονται ανταγωνιστικά: «Οι αστικές σχέσεις παραγωγής είναι η τελευταία ανταγωνιστική μορφή της κοινωνικής διαδικασίας της παραγωγής, ανταγωνιστική όχι με την έννοια του ατομικού ανταγωνισμού, αλλά με την έννοια του ανταγωνισμού ο οποίος αναφύεται από τους κοινωνικούς όρους της ζωής των ατόμων, ωστόσο, οι αναπτυσσόμενες στα σπλάχνα της αστικής κοινωνίας σχέσεις παραγωγής δημιουργούν συν τοις άλλοις και τους υλικούς όρους για την επίλυση αυτού του ανταγωνισμού. Γι’ αυτό με τον αστικό κοινωνικό σχηματισμό, ολοκληρώνεται η προϊστορία της ανθρώπινης κοινωνίας». [ 1, τ.13, σ.7-8]. Ο Φ. Ένγκελς διακρίνει επίσης τον κομμουνισμό ως την αυθεντική ανθρώπινη ιστορία απ’ όλη την προγενέστερη ιστορία της ανθρωπότητας. Τα ζώα, κατά το συλλογισμό του Φ. Ενγκελς, είναι «παθητικά αντικείμενα … της ιστορίας», «της προέλευσής τους και της σταδιακής ανάπτυξής τους μέχρι την τωρινή κατάστασή τους.», «και στο μέτρο που συμμετέχουν σ’ αυτή, συμμετέχουν χωρίς να το ξέρουν και χωρίς να το θέλουν. Αντίθετα, όσο πιο πολύ απομακρύνονται οι άνθρωποι από τα ζώα με τη στενή έννοια της λέξης, τόσο πιο πολύ δημιουργούν οι ίδιοι, συνειδητά την ιστορία τους, τόσο μικρότερη γίνεται η επιρροή απρόβλεπτων φαινομένων και ανεξέλεγκτων δυνάμεων και τόσο πιο ακριβής γίνεται η αντιστοιχία του ιστορικού αποτελέσματος με τον προκαθορισμένο σκοπό. Αν, ωστόσο, εφαρμόσουμε στην ανθρώπινη ιστορία αυτό το μέτρο, ακόμα και στην ιστορία των πιο προηγμένων λαών, και πάλι βρίσκουμε ότι κι εδώ ακόμα υπάρχει μια κολοσσιαία δυσαναλογία ανάμεσα στους προκαθορισμένους σκοπούς και στα αποτελέσματα, ότι κυριαρχούν τα απρόβλεπτα αποτελέσματα, και πως οι ανεξέλεγκτες δυνάμεις είναι πολύ πιο ισχυρές από εκείνες που ενεργοποιούνται σύμφωνα με το σχέδιο. Και δεν θα μπορεί να συμβαίνει διαφορετικά, όσο η ουσιαστικότερη ιστορική δραστηριότητα των ανθρώπων, αυτή που τους ανύψωσε από τη ζωώδη στην ανθρώπινη κατάσταση και που αποτελεί το υλικό βάθρο κάθε άλλης δραστηριότητας –η παραγωγή των αναγκαίων για τη ζωή, δηλαδή σήμερα η κοινωνική παραγωγή– βρίσκεται πάνω απ’ όλα υποταγμένη στο παίγνιο μη σκόπιμων αποτελεσμάτων ανεξέλεγκτων δυνάμεων, δεν πετυχαίνει παρά κατ’ εξαίρεση τον επιδιωκόμενο σκοπό και καταλήγει τις περισσότερες φορές στο αντίθετο αποτέλεσμα.

Ο Δαρβίνος δεν ήξερε τι σκληρή σάτιρα έγραφε για την ανθρωπότητα και ειδικά για τους συμπατριώτες του, όταν αποδείκνυε ότι ο ελεύθερος συναγωνισμός, ο αγώνας για την ύπαρξη, που οι οικονομολόγοι τον εξυμνούν σαν την ανώτερη κατάκτηση της ιστορίας, είναι η κανονική κατάσταση του ζωικού βασιλείου. Μόνο η συνειδητή οργάνωση της ανθρώπινης παραγωγής, όπου η παραγωγή και η κατανομή θα πραγματοποιούνται σχεδιασμένα, μπορεί να υψώσει την ανθρωπότητα πάνω από το ζωικό κόσμο από τη σκοπιά της κοινωνικής ζωής, με τον ίδιο τρόπο που η παραγωγή ανύψωσε την ανθρωπότητα από την αυστηρά βιολογική άποψη.» [1, τ.20, σ.358-359]*.

Είναι πασιφανές ότι ο Κ. Μαρξ στο χωρίο που παραθέσαμε ως προϊστορία της ανθρώπινης κοινωνίας εννοεί την ιστορία των ταξικών - ανταγωνιστικών κοινωνιών και δεν έχει υπ’ όψιν του εκείνη την κοινωνία η οποία αποκαλείται σήμερα πρωτόγονη. [Και αυτό] διότι εκείνο τον καιρό, μέχρι την έκδοση του βιβλίου του Μόργκαν «Η αρχαία κοινωνία» η διερεύνηση της εν λόγω κοινωνίας ήταν εντελώς ανεπαρκής. Αλλά ο Φ. Ένγκελς στο εδάφιο που παραθέσαμε έχει υπ’ όψιν του και την πρωτόγονη κοινωνία. Αυτό έπεται από μίαν άλλη εργασία του Φ. Ένγκελς που συνέγραψε σχεδόν τον ίδιο χρόνο: « Ο ρόλος της εργασίας στη διαδικασία μετατροπής του πιθήκου σε άνθρωπο», όπου διατυπώνεται η ίδια σκέψη και μάλιστα η κοινωνία με την πρωταρχική κοινή ιδιοκτησία συγκαταλέγεται ευθέως μεταξύ των κοινωνιών, οι οποίες είναι ανίκανες να λαμβάνουν υπ’ όψιν τις απώτερες κοινωνικές επιπτώσεις των ενεργειών, που κατευθύνονται στη παραγωγή [στο ίδιο, σ.496 –497]**.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς εξέταζαν τον κομμουνισμό εν συγκρίσει με όλες τις ταξικές ανταγωνιστικές κοινωνίες και εν συγκρίσει με όλη την προγενέστερη του κομμουνισμού ιστορία της ανθρωπότητας. Ωστόσο, εκείνο που αποτελούσε κατά κύριο λόγο αντικείμενο της έρευνάς τους ήταν η κεφαλαιοκρατία, εντός της διαδικασίας της εμφάνισης, της ανάπτυξης και του αναπόδραστου θανάτου της. Αποκαλύπτονται οι τάσεις εκείνες εντός της ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατίας, οι οποίες επέτρεπαν την αυστηρά επιστημονική πρόβλεψη γνωρισμάτων της μελλοντικής κομμουνιστικής κοινωνίας. Αυτό το καθήκον υπαγορευόταν από τις βασικές ανάγκες της εποχής. Και κατ’ αυτόν τον τρόπο εκείνο που εγειρόταν στο προσκήνιο, ήταν η σύγκριση κεφαλαιοκρατίας και κομμουνισμού. Φυσικά, βασικό [στοιχείο] στην παγκόσμια ιστορική ανάπτυξη είναι ο δρόμος της κίνησης της ανθρωπότητας μέσω της υπέρβασης, της εξάλειψης της κεφαλαιοκρατίας προς τη δημιουργία του κομμουνισμού. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η κεφαλαιοκρατία γίνεται παγκόσμιο σύστημα, ως προς την ουσία της δεν είναι σε θέση να εξαλείψει την ανισομέρεια της ιστορικής ανάπτυξης, να μετασχηματίσει σε παγκόσμια κλίμακα τα κατάλοιπα των προκεφαλαιοκρατικών σταδίων ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Γι’ αυτό, η συγκριτική μελέτη του κομμουνισμού και των ανταγωνιστικών κοινωνιών, του κομμουνισμού και του συνόλου της προγενέστερης ιστορίας της ανθρωπότητας, συμπεριλαμβανομένου και του πρωτόγονου συστήματος, δεν έχει μόνο θεωρητική αλλά και τεράστια πρακτική σημασία: ο κομμουνισμός συγκροτείται μέσα σε μια διαδικασία εξάλειψης της ανισομέρειας της ανάπτυξης διαφόρων περιφερειών κ.ο.κ., μέσα σε μια διαδικασία κατά την οποία δεν μετασχηματίζονται μόνον οι κεφαλαιοκρατικές, αλλά και οι προκεφαλαιοκρατικές κοινωνικές σχέσεις. Και αυτό το καθήκον καθίσταται ιδιαίτερα σημαντικό στην εποχή μας, κατά την οποία ασθενείς κρίκοι του παγκόσμιου κεφαλαιοκρατικού συστήματος είναι οι ασθενώς ανεπτυγμένες και εξαρτημένες χώρες, στις οποίες συχνά διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο οι προκεφαλαιοκρατικές σχέσεις.

Ο κομμουνισμός μπορεί να εξετάζεται έναντι των μη κομμουνιστικών σχηματισμών και των μη κομμουνιστικών τύπων ανάπτυξης. Εδώ ο όρος «κομμουνισμός» προβάλλει κατ’ εξοχήν υπό την ευρεία έννοια της λέξης. Ωστόσο, η κομμουνιστική κοινωνία λαμβανόμενη σε παγκόσμια – ιστορική κλίμακα, διανύει και η ίδια τα εξής διαφορετικά στάδια:

1.Σχηματισμός των ιστορικών προϋποθέσεων της κομμουνιστικής κοινωνίας. Κατά τον εγγύτερο τρόπο οι προϋποθέσεις αυτές σχηματίζονται στα σπλάχνα της κεφαλαιοκρατίας.

2.Πρωταρχική εμφάνιση του κομμουνισμού: η σοσιαλιστική επανάσταση και η περίοδος της μετάβασης από την κεφαλαιοκρατία στο σοσιαλισμό.

3.Η διαμόρφωση της κομμουνιστικής κοινωνίας: ο σοσιαλισμός. Εδώ, όπως και σε κάθε περίοδο διαμόρφωσης, διακρίνονται τρεις περίοδοι. Πρώτη είναι η αρχική περίοδος της διαμόρφωσης κατά την οποία ο κομμουνισμός υφίσταται επί κληροδοτηθείσης τεχνικής βάσης. Δεύτερη περίοδος είναι η αρχή της δημιουργίας αντίστοιχης του κομμουνισμού υλικοτεχνικής βάσης. Τρίτη περίοδος είναι η ολοκλήρωση της δημιουργίας αντίστοιχης του κομμουνισμού υλικοτεχνικής βάσης. Πρόκειται για την περίοδο της κατ’ εξοχήν μετεξέλιξης του σοσιαλισμού στην ανώτατη φάση του κομμουνισμού.

 4.  Ώριμη κομμουνιστική κοινωνία, δηλ. η ανώτατη φάση του κομμουνισμού. Με τον όρο «κομμουνισμός», υπό τη στενή του έννοια, επισημαίνεται ο ανεπτυγμένος, ο ώριμος κομμουνισμός. 

(συνεχίζεται)