Ο κομμουνισμός (ΙΙ)

(συνέχεια από το προηγούμενο)

Ο σχηματισμός των ιστορικών προϋποθέσεων της κομμουνιστικής κοινωνίας λαμβάνει χώρα στα σπλάχνα της κεφαλαιοκρατίας. Η μετάβαση της κεφαλαιοκρατίας στο στάδιο της ωριμότητάς της, σήμαινε ότι ωριμάζουν οι αντικειμενικοί όροι της εξάλειψής της, συνεπώς, και ότι ωριμάζουν οι ιστορικές προϋποθέσεις της πλέον ανεπτυγμένης κοινωνίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι ιστορικές προϋποθέσεις του κομμουνισμού ωρίμασαν όταν και όποτε άρχισε να διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στην παραγωγή η μηχανική παραγωγή και μάλιστα όταν οι μηχανές άρχισαν να παράγονται κατά βάση μέσω μηχανών. Έτσι, διανοίχθηκε κατ’ αρχήν η δυνατότητα δημιουργίας σταθερής αφθονίας υλικών αγαθών, ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας μετετράπη σε τεχνική αναγκαιότητα και τα ίδια τα παρηγμένα μέσα εργασίας απέκτησαν αναγκαία κοινωνικό χαρακτήρα (δηλ. [απέκτησαν] κοινωνικό χαρακτήρα, οι όροι του οποίου τίθενται από την αναγκαία φύση των παρηγμένων μέσων εργασίας). Στο βαθμό που αναπτυσσόταν και μεγεθυνόταν η μηχανική παραγωγή, αναπτυσσόταν και ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας, με αύξουσα την κοινωνικοποίηση της παραγωγής. Με την ανάπτυξη της μηχανικής παραγωγής σχηματίσθηκε και η σύγχρονη εργατική τάξη. Η τάξη των παραγωγών, οι οποίοι έχουν εκπαιδευθεί στην εργασιακή πειθαρχία, έχουν ενοποιηθεί σε μεγάλες επιχειρήσεις και διαθέτουν αρκετή παιδεία [καλλιέργεια, πολιτισμικό επίπεδο] ώστε να χειρίζονται τις μηχανές. Μεταξύ των άμεσων ιστορικών προϋποθέσεων της κομμουνιστικής κοινωνίας οι οποίες ανακύπτουν στα σπλάχνα της κεφαλαιοκρατίας πρέπει να συμπεριληφθεί και η ηθική [το ήθος], η τέχνη, η φιλοσοφία, η πολιτική, η επιστημονική ιδεολογία της εργατικής τάξης.

Ωστόσο, όλα αυτά παραμένουν μόνον ιστορικές προϋποθέσεις του κομμουνισμού, διότι [εδώ] κυριαρχούν οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής, η κεφαλαιοκρατική ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής και επί αυτής της βάσης, σε όλους τους υπόλοιπους τομείς της ζωής της κοινωνίας διατηρείται η κυριαρχία της τάξης των κεφαλαιοκρατών.

Πρωταρχική εμφάνιση του κομμουνισμού είναι το στάδιο της διεξαγωγής της σοσιαλιστικής επανάστασης, της κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη και της εγκαθίδρυσης της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί εκείνων των μέσων παραγωγής, κατά τη χρήση των οποίων ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας συνιστά τεχνική αναγκαιότητα.

Γενικά χρειάζεται να υπογραμμίσουμε ιδιαίτερα, ότι η εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής οφείλει να προσανατολίζεται στο βαθμό ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας. Μ’ άλλα λόγια, η εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας είναι σκόπιμη στο βαθμό εκείνο στον οποίο αναπτύχθηκε ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας. Είδ’ άλλως παρατηρείται είτε [βεβιασμένη] επίσπευση των γεγονότων, είτε καθυστέρηση. Και οι δύο [αποκλίσεις από το εν λόγω κριτήριο] οδηγούν σε σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις.

Εφ’ όσον υπάρχει μεγάλη βιομηχανία, η γεωργία δεν είναι το καθοριστικό είδος παραγωγής, καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει η μεγάλη βιομηχανία. Γι’ αυτό  η εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων της μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής αρκεί για την πρωταρχική εμφάνιση του κομμουνισμού, για την αποφασιστική επενέργεια επί του συνόλου της παραγωγικής ζωής της κοινωνίας.

Το στάδιο της διαμόρφωσης της κομμουνιστικής κοινωνίας: ο σοσιαλισμός. Ποια είναι η βασική αντίφαση αυτού του σταδίου; Κατά τη γνώμη μας, είναι η αντίφαση μεταξύ κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής και ανωριμότητας του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής. Η αντιπαραβολή αυτής της διατύπωσης με τον κοινώς αποδεκτό ορισμό της βασικής αντίφασης της κεφαλαιοκρατίας ως αντίφασης μεταξύ ιδιωτικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής και κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής μπορεί να προκαλέσει απορία: [εάν ισχύει αυτό] έπεται  ότι με την εδραίωση του αποφασιστικού ρόλου της μηχανικής παραγωγής ωρίμασε ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής, αλλά δεν έχει [ακόμα] ωριμάσει για την κοινωνική ιδιοκτησία. Η απορία αυτή λύνεται εάν δοθεί προσοχή στα παρακάτω. Οι αντιφάσεις της κεφαλαιοκρατίας και οι όροι για τη σοσιαλιστική επανάσταση ωριμάζουν όταν και όποτε ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής καθίσταται τεχνική αναγκαιότητα, δηλ. με τη μετάβαση στη μηχανική παραγωγή. Ωστόσο, με την έναρξη της μετάβασης στη μηχανική παραγωγή, ο κοινωνικός ή μάλλον ακριβέστερα ο καθαυτό κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής μόλις ανακύπτει. Η διαμόρφωση, και η ωρίμανση του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής [είναι μια διαδικασία η οποία] διεξάγεται με την περαιτέρω ανάπτυξη της μηχανικής παραγωγής και φτάνει στην ωριμότητά της κατά το ανώτατο στάδιο της μηχανικής παραγωγής, όπου η αυτοματοποίηση της λαϊκής οικονομίας συγκροτεί ένα περίπλοκο σύμπλεγμα (αυτοματοποιημένο όχι μόνο στο επίπεδο σειρών [συναρμολόγησης], τμημάτων, εργαστηρίων και εργοστασίων, αλλά και σε επίπεδο κλάδων και στο σύνολο των κλάδων).

Κατά το στάδιο της ανωριμότητας, όταν ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής βρίσκεται στην πορεία της ωρίμανσής του, μπορούν να υπάρχουν τόσο σοσιαλιστικές, όσο και κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής*.

Στο βαθμό που ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής έχει εμφανισθεί και αναπτύχθηκε, υπάρχει και η αντίφαση μεταξύ αυτού και των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής, η αναντιστοιχία των τελευταίων προς τον χαρακτήρα της παραγωγής. Στο βαθμό όμως που ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής δεν έχει ωριμάσει καθ’ όλα [πλήρως] διατηρούνται και οι δυνατότητες παράτασης της ύπαρξης των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής.

Με την εμφάνιση του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής ανακύπτει η πραγματική δυνατότητα αλλά και η ιστορική νομιμότητα της εγκαθίδρυσης της κυριαρχίας της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής, της διεξαγωγής της σοσιαλιστικής επανάστασης. Με την εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής, στο βαθμό που ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής ανέκυψε και αναπτύχθηκε, μεταξύ αυτού και της κοινωνικής ιδιοκτησίας της παραγωγής αποκαθίσταται μια αντιστοιχία. Στο βαθμό όμως που ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί πλήρως, δεν έχει ωριμάσει, εδώ έχει θέση [και] μια αναντιστοιχία μεταξύ του τελευταίου και της κοινωνικής ιδιοκτησίας. Και στο βαθμό που ισχύει αυτό η κοινωνική ιδιοκτησία είναι ακόμα τυπική.

Ο σοσιαλισμός ως κατώτερη φάση του κομμουνισμού έχει ως βάση του την κοινωνική ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής. Η τελευταία υφίσταται σε αλληλεπίδραση με τον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής ο οποίος έχει μεν ανακύψει πλέον, αλλά δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως.

Πρώτη περίοδος ανάπτυξης του σοσιαλισμού και πρώτη περίοδος διαμόρφωσης του κομμουνισμού: η ανάπτυξη του κομμουνισμού επί κληροδοτηθείσης τεχνικής βάσης. Η διάρκεια αυτής της περιόδου ανάπτυξης του σοσιαλισμού –τηρουμένων αμετάβλητων των λοιπών όρων– εξαρτάται από το αφετηριακό επίπεδο ανάπτυξης της μηχανικής παραγωγής.

Η κληροδοτούμενη από την κεφαλαιοκρατία τεχνική βάση είναι η μηχανική παραγωγή. Η καθαυτό μηχανική παραγωγή1 (σε αντιδιαστολή με την αυτοματοποιημένη παραγωγή) δεν αποτελεί και δεν μπορεί να αποτελέσει μιαν ενιαία παραγωγή στην κλίμακα μίας μεμονωμένης χώρας, πολλώ μάλλον δε στην κλίμακα της ανθρώπινης κοινωνίας εν συνόλω. Η μηχανική παραγωγή επιμερίζεται σε ενδεχομένως μεγάλες μεν, πλην όμως ξεχωριστές και εξωτερικά συνδεδεμένες παραγωγικές διαδικασίες. Κατά τη βαθμίδα της μηχανικής παραγωγής ο κοινωνικός χαρακτήρας της  παραγωγής έχει μεν καταστεί πλέον τεχνική αναγκαιότητα, αλλά [αυτό ισχύει] για μεμονωμένες μηχανές είτε συστήματα μηχανών, μη ενοποιημένων στην κλίμακα της χώρας (πολλώ μάλλον δε της ανθρωπότητας συνολικά) σ’ ένα ενιαίο σύστημα μηχανών. Γι’ αυτό η μηχανική παραγωγή, αφ’ ενός μεν, γεννά την ανάγκη για ενιαίες κοινωνικές ενέργειες, για ενιαία κοινωνική παραγωγική δραστηριότητα των μελών της κοινωνίας, [επομένως,] γεννά την ανάγκη [για την εγκαθίδρυση] της κοινωνικής ιδιοκτησίας. Αφ’ ετέρου δε, η κοινωνική ιδιοκτησία, η οποία εδράζεται  επί της μηχανικής παραγωγής δεν μπορεί να είναι καθ’ όλα ώριμη: η απουσία ενιαίου συστήματος μηχανών στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας (και της ανθρωπότητας) δημιουργεί τους όρους της αναγκαιότητας μη παραγωγικού (με τη στενή έννοια του όρου) δεσμού, και κατ’ αυτόν τον τρόπο, η απομόνωση [των επιμέρους] παραγωγικών διαδικασιών, δημιουργεί την αναγκαιότητα των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων. Όταν η κοινωνική ιδιοκτησία διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο, οι τελευταίες υποβαθμίζονται στη θέση της υπηγμένης στιγμής, μιας στιγμής [συνιστώσας] η οποία υφίσταται σε ανηρημένη, σε μετασχηματισμένη μορφή.

Ο κομμουνισμός, όσο υφίσταται έχοντας ως βάση την καθαυτό μηχανική παραγωγή, δεν αναπτύσσεται επί μιας βάσης δημιουργημένης από τη δική του ανάπτυξη, αλλά επί αναντίστοιχης εαυτού βάσης. Όπως αναφέραμε παραπάνω, κατά τη μηχανική παραγωγή, σε αντιδιαστολή  με τη χειρωνακτική παραγωγή, αποκτά ουσιαστική σημασία η αλλαγή, η τελειοποίηση των μηχανών, ενώ η χρήση τους εκτοπίζεται σταδιακά (ως προς τη σημασία της για την παραγωγή προϊόντων) στο παρασκήνιο. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι για την αύξηση της ποσότητας και τη βελτίωση της ποιότητας της παραγωγής ο αποφασιστικός ρόλος ανήκει στην τελειοποίηση των μηχανών, [εδώ] η εργασία που αφορά τη χρήση των μηχανών υπερτερεί ποσοτικώς έναντι της εργασίας που αφορά τη τελειοποίησή τους. Και η κατάσταση αυτή διατηρείται καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου κατά την οποία υπερτερεί στην παραγωγή η μη αυτοματοποιημένη μηχανική παραγωγή. Η μηχανή είναι ένα ως επί το πλείστον μηχανικό μέσο εργασίας, γι’ αυτό και κατά την παραγωγή μέσω μηχανών υπερτερεί η μηχανική εργασία, η εργασία που είναι μονότονη, ομοιόμορφη κ.ο.κ. Η ουσία του ανθρώπου ως ανθρώπου αλλά και η φύση του ανθρώπου, απλώς ως έμβιου όντος, δεν εναρμονίζεται με τη φύση της μηχανικής εργασίας. Το γεγονός ότι υπερτερεί η μηχανική εργασία, προκαλεί το ανικανοποίητο του ανθρώπου από την εργασία του, γεγονός που σημαίνει ότι υπό αυτούς τους όρους είναι ανέφικτο να υπερτερεί η ανάγκη για εργασία. Ο άνθρωπος μπορεί [εδώ] να εργάζεται οικειοθελώς, ωστόσο, αυτό δεν συμβαίνει λόγω της ελκυστικότητας της μηχανικής εργασίας, αλλά λόγω της συνειδητοποίησης της αναγκαιότητάς της (κοινωνικής και προσωπικής). Αντικειμενική υλική βάση τέτοιου είδους συνείδησης ως μαζικού φαινομένου αποτελούν οι σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής, η κοινωνική ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής (η κυριαρχία της οποίας είναι επί του παρόντος τυπική).

Εξαιρετικά σημαντικός παράγων της τελειοποίησης των μηχανών είναι η τελειοποίηση που επιτυγχάνουν οι εργαζόμενοι οι οποίοι τις χειρίζονται. Ο παράγων αυτός ενεργοποιείται στην περίπτωση κατά την οποία οι εργαζόμενοι ενδιαφέρονται για την τελειοποίηση της εργασιακής διαδικασίας. Είναι ακριβώς η κοινωνική ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής που δημιουργεί ευνοϊκές δυνατότητες για την ενεργοποίηση μαζικού ενδιαφέροντος για την τελειοποίηση της εργασιακής διαδικασίας από τους άμεσους παραγωγούς. Και μάλιστα, όπως είναι φυσικό, οι δυνατότητες αυτές αυθόρμητα μπορεί και να μη πραγματωθούν σε επαρκή βαθμό. Ωστόσο, ο σημαντικότερος παράγων τελειοποίησης και ανάπτυξης της μηχανικής παραγωγής είναι η επιστήμη και η ένταξη των κατακτήσεών της στην παραγωγή και αυτό διότι η δημιουργία νέων μηχανών (πολλώ μάλλον δε ριζικά νέων [που εδράζονται σε νέες αρχές]) απαιτεί απαραιτήτως γνώσεις των νομοτελειών που διέπουν την ουσία διαδικασιών και φαινομένων. Οι σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής, σε αντιδιαστολή με τις κεφαλαιοκρατικές, διανοίγουν τη μέγιστη δυνατότητα επικέντρωσης δυνάμεων και πόρων στις πλέον θεμελιώδεις κατευθύνσεις ανάπτυξης της επιστήμης, συγκεντροποιημένης χρηματοδότησής τους, ευρείας εισαγωγής τους στην πρακτική κλπ..., διότι επί κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής, υπάρχει η δυνατότητα χρησιμοποίησης όλων των δυνάμεων και των πόρων ως ενιαίο όλο στις κατευθύνσεις που χρειάζονται. Η  πρόβλεψη των επικείμενων επιστημονικών ανακαλύψεων είναι δύσκολη, και ενίοτε ανέφικτη. Όσο θεμελιωδέστερες είναι οι ανακαλύψεις, τόσο λιγότερες είναι οι πιθανότητες πρόβλεψής τους. Ως εκ τούτου, έχει τεράστια σημασία η δημιουργία δυνατοτήτων για τη διεξαγωγή βασικών [ θεμελιωδών] ερευνών, οι οποίες, όπως φαίνεται εκ πρώτης όψεως, δεν έχουν πρακτική αξία. Τεράστια σημασία έχει επίσης η δυνατότητα ευέλικτου επαναπροσανατολισμού δυνάμεων και πόρων στην περίπτωση που εντοπίζονται νέες κατευθύνσεις με προοπτική στην επιστήμη.

Η μη αυτοματοποιημένη μηχανική παραγωγή, ανοίγοντας για πρώτη φορά στην ιστορία την προοπτική της δημιουργίας αφθονίας υλικών αγαθών, επιτρέπει φερ’ ειπείν μόνο την άμεση προσέγγιση της δημιουργίας σταθερής αφθονίας [αυτών των αγαθών], διότι εδώ η ανάπτυξη της παραγωγής εξακολουθεί να συγκρατείται από τον άνθρωπο. Εάν επί χειροκίνητων εργαλείων εργασίας η ποσότητα και η ποιότητα των προϊόντων ήταν κατά βάση ανάλογες των εργασιακών προσπαθειών που κατέβαλε ο άμεσος παραγωγός, επί μη αυτοματοποιημένης μηχανικής παραγωγής η ποσότητα και η ποιότητα των προϊόντων καθορίζεται πλέον κατά βάση από την ποσότητα και την ποιότητα των μηχανών. Ωστόσο, ταυτοχρόνως, η ποσότητα και η ποιότητα των προϊόντων εξακολουθεί να εξαρτάται ουσιαστικά από την εργασία που αφορά τον χειρισμό των μηχανών, από τα όρια των δυνατοτήτων των άμεσων παραγωγών οι οποίοι χρησιμοποιούν τις μηχανές, από τον αριθμό των άμεσων παραγωγών. Η παραγωγή σταθερής αφθονίας υλικών αγαθών δεν μπορεί να καταστεί κατ’ αρχήν βιώσιμη [αειφόρος], όσο η ποσότητα και η ποιότητα των προϊόντων εξαρτώνται ουσιαστικά από τις ικανότητες των άμεσων παραγωγών να χειρίζονται έτοιμα, παρηγμένα μέσα εργασίας. Εξυπακούεται ότι η μετάβαση στην αειφόρο παραγωγή αφθονίας υλικών αγαθών δεν συνιστά ένα βραχυπρόθεσμο άλμα. Πρόκειται για ένα άλμα παρατεταμένης διάρκειας.

Εάν οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής κατά το στάδιο της μηχανικής παραγωγής κατά βάση εμποδίζουν την ανάπτυξη του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής, οι σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής του παρέχουν το πλέον τελειοποιημένο –για το στάδιο της μη αυτοματοποιημένης μηχανικής παραγωγής– σύστημα σχέσεων παραγωγής. Επί σοσιαλισμού ο βαθμός ανάπτυξης της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής, καθορίζεται σε τελευταία ανάλυση από το βαθμό ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα της μηχανικής παραγωγής. Και το ζητούμενο έγκειται στην ολόπλευρη συνεισφορά στην κατεύθυνση της επίτευξης της [εκάστοτε] μέγιστης αντιστοιχίας μεταξύ του βαθμού ανάπτυξης της κοινωνικής ιδιοκτησίας και του βαθμού ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής.  Ανάσχεση στην ανάπτυξη του σοσιαλισμού μπορεί να επέλθει τόσο από καθυστέρηση σε αυτή την υπόθεση, όσο και από [βεβιασμένη] επίσπευση της κίνησης προς τα εμπρός.

Επί σοσιαλισμού [ακόμα] δεν μπορεί να καταστεί υπέρτερη η εργασία ως ανάγκη, αλλά καθίσταται πλέον άγουσα η εργασία [που επιτελείται] χάριν της κοινωνικής αναγκαιότητας, του κοινωνικού οφέλους, της κοινωνικής αξίας της εργασίας. Το άτομο μπορεί να συνειδητοποιεί την κοινωνική αναγκαιότητα της εργασίας τόσο άμεσα οπότε η συνειδητοποίηση αυτή λειτουργεί ως άμεσα συνειδητοποιούμενο κίνητρο δραστηριότητας), όσο και έμμεσα, φερ’ ειπείν μέσω του συστήματος της καθιερωμένης στην κοινωνία κλίμακας αξιών, όταν το μεν είτε το δε είδος εργασίας προβάλλει ως ιεραρχικά διατεταγμένο στην εν λόγω κλίμακα αξιών, περιβάλλεται κατά το μάλλον ή ήττον από γόητρο [κύρος] και ο άνθρωπος προτιμά λιγότερο αμειβόμενη εργασία, η οποία όμως, εκτιμάται περισσότερο στην κοινωνία, έχει μεγαλύτερο γόητρο. Το γόητρο, η κοινωνική αξία της εργασίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία, όταν η εργασία που αποσκοπεί απλώς στη διατήρηση της βιολογικής ύπαρξης [του ανθρώπου] έχει πάψει πλέον, είτε παύει να είναι το κύριο [ζητούμενο], ενώ η εργασία [όπου επιτελείται] λόγω της ανάγκης για εργασία, δεν έχει ακόμα καταστεί κύρια [μορφή εργασίας]. Απ’ εδώ απορρέει, το γεγονός ότι σ’ όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής και προσωπικής ζωής του ατόμου στο προσκήνιο εγείρεται το ζήτημα του γοήτρου. Η εργασία [που επιτελείται] χάριν της κοινωνικής αναγκαιότητας, χάριν της κοινωνικής αξίας της εργασίας, είναι κατ’ αρχήν ανώτερη της εργασίας που επιτελείται κατά κύριο λόγο μόνο χάριν της υποστήριξης της βιολογικής ύπαρξης. Ωστόσο, παρ’ όλα αυτά επί του παρόντος η εργασία αυτή δεν επιτελείται κατά κύριο λόγο χάριν της ανάγκης για εργασία. Εξακολουθεί σε σημαντικό βαθμό να παραμένει εξωτερική αναγκαιότητα για τον άνθρωπο, είναι ακόμα σε ορισμένο βαθμό ξένη [αλλότρια] προς τον άνθρωπο, ακόμα δεν συνιστά γι’ αυτόν κατά βάση εσωτερική αναγκαιότητα. Από μόνη της τέτοιου είδους εργασία γεννά πλέον αναπόφευκτα την κοινωνική αναγκαιότητα πειθαναγκασμού προς εργασία.

Όσο υπερτερεί στην παραγωγή η μη αυτοματοποιημένη μηχανική παραγωγή, ποσοτικώς υπερτερεί η εργασία που αφορά το χειρισμό (και όχι την τελειοποίηση, την ανάπτυξη) των μηχανών, συνεπώς, κατά βάση, δεν εξαλείφεται το έδαφος για την ύπαρξη ουσιαστικών διαφορών μεταξύ φυσικής και πνευματικής εργασίας*.

Κατά τη γνώμη μας, είναι νόμιμο επίσης να επισημάνουμε, ότι όταν υπερτερεί η μηχανική παραγωγή, η γεωργία διαδραματίζει υπηγμένο  ρόλο και στο βαθμό που αναπτύσσεται η μηχανική παραγωγή όλο και περισσότερο υποβαθμίζεται στη θέση ενός κλάδου της βιομηχανίας. Εν τούτοις, όσο κι αν εξοπλίζεται η αγροτική οικονομία με μηχανές, βασικά χαρακτηριστικά μέσα παραγωγής εξακολουθούν να είναι σε αυτήν η γη και τα ζώα, δηλ εν γένει και εν συνόλω φυσικής προέλευσης μέσα παραγωγής. Ωστόσο, όσο αυτά [τα μέσα] διατηρούν τη θέση τους, κατά τη γνώμη μας, είναι ανέφικτη η πλήρης εξάλειψη των ουσιαστικών διαφορών μεταξύ αγροτικής οικονομίας και βιομηχανίας, μεταξύ πόλης [άστεως] και χωριού [υπαίθρου] **.

Κατά το στάδιο που εξετάζουμε ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας, της παραγωγής δεν είναι ώριμος. Διατηρείται η απομόνωση [ο αποσπασματικός, ο κατακερματισμένος χαρακτήρας] της εργασίας, της παραγωγής, γεγονός που σημαίνει ότι διατηρούνται και οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις. Οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις εκτοπίζονται στο βαθμό που ωριμάζει ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής.

Δεύτερη περίοδος της ανάπτυξης του σοσιαλισμού ως δεύτερη περίοδος της διαμόρφωσης της κομμουνιστικής κοινωνίας: το αρχικό στάδιο του σχηματισμού αντίστοιχης του ώριμου κομμουνισμού υλικοτεχνικής βάσης.

Στη χώρα μας η περίοδος αυτή άρχισε περίπου κατά το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας 1950 έως τη δεκαετία του 1960 και αποκάλεσαν το σοσιαλισμό σε αυτό το στάδιο «ανεπτυγμένο σοσιαλισμό». Χαρακτηριστικό της αντίστοιχης του κομμουνισμού υλικοτεχνικής βάσης είναι προπαντός και κατά κύριο λόγο η αυτοματοποιημένη μηχανική παραγωγή. Εάν διαιρέσουμε όλη την περίοδο αυτής της παραγωγής στις μεγαλύτερες βαθμίδες της, μπορούμε να διακρίνουμε την μη ανεπτυγμένη και την ανεπτυγμένη, την ώριμη αυτοματοποιημένη μηχανική παραγωγή***.

Ανεπτυγμένη αυτοματοποιημένη παραγωγή είναι εκείνη η οποία συγκροτεί ένα περίπλοκο σύμπλεγμα [αυτοματοποιημένης παραγωγής]. Μη ανεπτυγμένη αυτοματοποίηση, είναι η αυτοματοποίηση σε επίπεδο μηχανών – αυτομάτων, ξεχωριστών αυτομάτων σειρών [παραγωγής –συναρμολόγησης], τμημάτων κλπ... Η μη ανεπτυγμένη αυτοματοποίηση αφορά το πρώτο στάδιο  δημιουργίας αντίστοιχης του κομμουνισμού υλικοτεχνικής βάσης. Σε αυτό το στάδιο, σε τελευταία ανάλυση, πραγματοποιείται ραγδαία περικοπή της ανειδίκευτης εργασίας, του ειδικού βάρους των φυσικών προσπαθειών, των χειρωνακτικών ενεργειών και αναβάθμιση της κατάρτισης και της γενικής παιδείας [του πολιτισμού, της καλλιέργειας] των εργαζομένων.

Εάν λάβουμε την [όλη] διαδικασία σε καθαρή μορφή, της αυτοματοποίησης προηγείται άμεσα η ανώτατη βαθμίδα εκμηχάνισης, το σύστημα της περίπλοκης εκμηχάνισης. Η μη ανεπτυγμένη αυτοματοποίηση συνυπάρχει αναπόφευκτα με την εκμηχάνιση και την έχει ως δική της ευρεία βάση. Εξ ου και η ισχύς με την οποία εγείρεται κατά το δεύτερο στάδιο της διαμόρφωσης του κομμουνισμού για πρώτη φορά το ζήτημα της ανάπτυξης της οικονομίας ως συνολικού πλέγματος. Η ανώτατη βαθμίδα της εκμηχάνισης και η μετάβαση στην αυτοματοποίηση, σηματοδοτούν την τεχνική δυνατότητα άμεσης προσέγγισης προς τη δημιουργία σταθερής αφθονίας υλικών αγαθών. Βαθμηδόν αρχίζει να δημιουργείται επαρκής ποσότητα των μεν είτε των δε παραγωγών, οι οποίες εξασφαλίζουν αφθονία και εκείνο που βγαίνει πλέον στο προσκήνιο δεν είναι η ποσοτική αύξηση της παραγωγής, αλλά η βελτίωση της ποιότητας της παραγωγής (φυσικά ενώ συνεχίζεται η ποσοτική της αύξηση).

Χαρακτηριστικό αυτού του σταδίου γίνεται συνεπώς, η εντατική ανάπτυξη.

Η ανώτατη βαθμίδα της εκμηχάνισης και η μετάβαση στην αυτοματοποίηση της παραγωγής δημιουργούν τους όρους για την ανάπτυξη του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής στην αγροτική οικονομία, για την ανάπτυξη της κοινωνικοποίησης στην αγροτική οικονομία (μεγέθυνση της παραγωγής, αύξηση της εξειδίκευσης και της συνεργασίας [του συνεταιρισμού]). Πραγματοποιείται βαθμηδόν προσέγγιση των δύο μορφών ιδιοκτησίας. Η ανώτατη βαθμίδα της εκμηχάνισης, σε τελευταία ανάλυση και της αυτοματοποίησης επίσης2 δημιουργούν τους όρους για την αναγκαιότητα αναβάθμισης του γενικού μορφωτικού επιπέδου (στις σοσιαλιστικές χώρες σε αυτό το στάδιο της ανάπτυξης θεσπίσθηκε η καθολική μέση εκπαίδευση), οδηγούν σε αναβάθμιση του ειδικού βάρους των στοιχείων πνευματικής εργασίας εντός της φυσικής εργασίας. Προχωρά εντατικά η διαδικασία προσέγγισης κοινωνικών ομάδων και τάξεων, εθνών και εθνοτικών ομάδων, ενισχύεται η κοινωνικό - πολιτική και η ηθική ενότητα της κοινωνίας, αναπτύσσεται η σοσιαλιστική δημοκρατία, η συμμετοχή των μαζών στη διοίκηση, τελειοποιείται η διοίκηση της κοινωνίας, η οποία γίνεται σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό σφαιρική [συστημική] και ασκείται σε όλο και βαθύτερη και πληρέστερη επιστημονική βάση.

Ο σοσιαλισμός είναι ως προς τη φύση του ανώριμος, υπό διαμόρφωση κομμουνισμός. Κατά τη διαδικασία της διαμόρφωσής της η νέα κοινωνία δεν υφίσταται απομονωμένη από την βάση που κληρονόμησε. Αν και μετασχηματίζει την τελευταία με το δικό της τρόπο, εν τούτοις δεν πρόλαβε ακόμα να τη μετασχηματίσει πλήρως. Ο σοσιαλισμός συνιστά τη μετάβαση στον ώριμο κομμουνισμό. Γνωρίσματα και πλευρές καθαυτό κομμουνιστικές εξακολουθούν να συνυπάρχουν (έχοντας ποικίλους βαθμούς ενότητας) με προκομμουνιστικές και διαφορίζονται από τις τελευταίες.

Έτσι λοιπόν επί σοσιαλισμού [συν]υπάρχουν αναπόφευκτα σχεδιοτελής ανάπτυξη και εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις. Ο αποφασιστικός ρόλος της σχεδιοτέλειας της κοινωνίας εν συνόλω σχηματίζεται για πρώτη φορά με την εμφάνιση και εδραίωση του σοσιαλισμού. Επί σοσιαλισμού μετασχηματίζονται και οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις, διότι από τη θέση των κυρίαρχων σχέσεων (που κατέχουν επί κεφαλαιοκρατίας) οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις υποβαθμίζονται σε υπηγμένες.

Αμφότερες οι πλευρές είναι ενιαίες και συνάμα αντίθετες. Έκαστη εκ των δύο αυτών πλευρών εάν εξετασθεί χωριστά, είναι αναγκαία για το σοσιαλισμό. Ωστόσο, η σχεδιοτέλεια είναι εκείνη η πλευρά της ανάπτυξης της κομμουνιστικής κοινωνίας η οποία έχει μέλλον, εδράζεται  εσωτερικά στον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας, της παραγωγής, ενώ οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις, είναι εκείνη η αναγκαία πλευρά του σοσιαλισμού, η οποία πρεσβεύει κατά κύριο λόγο εκείνο το οποίο δεν έχει ακόμα μέχρι τέλους μετασχηματισθεί από τον κομμουνισμό. Οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις δεν είναι κάτι το εξωτερικό ως προς τη «φύση» του σοσιαλισμού, αλλά μια αναγκαία [αναπόφευκτη] πλευρά αυτής της «φύσης», η οποία διατηρείται σε κατά το μάλλον ή ήττον μετασχηματισμένη μορφή από την παλαιά κοινωνία, δεδομένης της ανωριμότητας του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας, της παραγωγής. Εάν  θεωρήσουμε [την όλη διαδικασία] από την άποψη του κομμουνισμού, οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις είναι ένα αναγκαίο επί σοσιαλισμού «κακό». Αυτό επ’ ουδενί λόγω δεν ισοδυναμεί με την αντίληψη κατά την οποία επί σοσιαλισμού χρειάζεται να πνίγονται αυτές οι σχέσεις με όλα τα μέτρα [που μπορούν να ληφθούν].

Η μεν υπερεκτίμηση του βαθμού ωριμότητας της υποκείμενης σε σχεδιοποίηση ανάπτυξης, του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής, οδηγεί σε υπέρμετρη συγκεντροποίηση και σε όλες τις «χάρες» που συνδέονται με αυτό (διόγκωση του διοικητικού μηχανισμού, υπερεκτίμηση της σημασίας των διοικητικών τρόπων διαχείρισης κλπ.., κ.ο.κ.). Η δε υπερεκτίμηση του ρόλου των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων συνιστά πραγματική υποχώρηση, κίνηση απ’ ευθείας οπισθοδρομική*.

Το μέτρο της συσχέτισης αυτών των αντιφατικών πλευρών (της σχεδιοτέλειας και [του πεδίου ισχύος] των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων) οφείλει να είναι αντίστοιχο του βαθμού ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και κατά κύριο λόγο, του βαθμού ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας, της παραγωγής.

Τρίτη περίοδος της διαμόρφωσης του κομμουνισμού: η περίοδος της σταδιακής μετεξέλιξης του σοσιαλισμού στην ανώτατη φάση του κομμουνισμού. Χαρακτηριστικό της υλικό - τεχνικής βάσης αυτής της περιόδου είναι η μετάβαση από τη μη ανεπτυγμένη στην ανεπτυγμένη αυτοματοποίηση, η σταδιακή διάδοση της ανεπτυγμένης μορφής της αυτοματοποίησης. Κατά την περίοδο αυτή ολοκληρώνεται η μετατροπή της αγροτικής οικονομίας σε συνεχή, αδιάλειπτη, υψηλής παραγωγικότητας και ανεξάρτητη από τις καιρικές συνθήκες παραγωγή. Τέτοιου είδους παραγωγή θα απαιτήσει κολοσσιαία δαπάνη ενέργειας ώστε να πάψει να είναι μόνον εποχική και να καταστεί συνεχής, καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Εάν για τη μετάβαση στη μηχανοποίηση (συμπεριλαμβανομένης και της γεωργίας) απεδείχθη απαραίτητη η χρήση της ενέργειας του ατμού και των υδάτων, για τη βαθμίδα της ανεπτυγμένης αυτοματοποίησης, για την τελειωτική μετατροπή της αγροτικής οικονομίας σε κλάδο της βιομηχανίας θα απαιτηθεί –αν αναφερθούμε στο θέμα μεταφορικά– ασύγκριτα ισχυρότερη ενεργειακή πηγή. Και τέτοια πηγή δημιουργείται. Περί τη δεύτερη με τρίτη δεκαετία του 21^ου αι. αναμένεται ότι θα είναι πραγματικότητα η μετατροπή σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από θερμοπυρηνική σύντηξη σε συνήθεις τροφοδότες ενέργειας [βλ.114].

1 Στο εξής υπό τον όρο «μηχανική παραγωγή» εννοείται η «μη αυτοματοποιημένη μηχανική παραγωγή».
 2 Σε μερικές αρχικές βαθμίδες της η αυτοματοποίηση οδηγεί ακόμα και σε αύξηση του μεριδίου της χαμηλά ειδικευμένης εργασίας.

(συνεχίζεται)