Πηγή: Εκδόσεις Επίκεντρο
Πρόλογος
Η συζήτηση για τα ζητήματα της γνώσης, δηλαδή για την επιστημονική
έρευνα και την εκπαίδευση, καθώς και για τους θεσμούς που συνδέονται
με αυτές, αφορά στις προοπτικές της ανθρωπότητας, στη διερεύνηση των
δυνατοτήτων και τάσεων που επιτρέπουν την αλλαγή, εξέλιξη, ανάπτυξη
της ανθρώπινης κατάστασης.
Και είναι γεγονός ότι ο σύγχρονος κόσμος αλλάζει δυναμικά ως συ-
νέπεια των πρωτόγνωρης κλίμακας διαδικασιών παραγωγής, μετάδοσης
και εφαρμογής γνώσεων. Όλο το περιβάλλον μας συνιστά αντικειμενο-
ποίηση γνώσεων, δίνοντας την αίσθηση ότι κινούμαστε προς τη διαμόρ-
φωση μιας «κοινωνίας της γνώσης».
Παρά ταύτα, ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, έχοντας υπο-
στεί ποικίλες μεταμορφώσεις, παρέμεινε ταυτόσημος με τα ειδοποιά, ου-
σιώδη χαρακτηριστικά του, πράγμα που με ζοφερό τρόπο μαρτυρεί η
σύγχρονη, παγκόσμια, απρόβλεπτων διαστάσεων και συνεπειών οικονο-
μική κρίση.
Η φρενήρης πορεία σε πλανητική κλίμακα της κεφαλαιοκρατικής
αγοράς, υποστηριζόμενη από την ευρέως υλοποιούμενη νεοφιλελεύθερη
στρατηγική του πολυεθνικού κεφαλαίου κατέληξε σε ένα τεράστιο φιά-
σκο. Όξυνε τον διεθνή ανταγωνισμό, ενίσχυσε στο έπακρο τη συγκέ-
ντρωση πλανητικών πόρων σε μια χούφτα πολυεθνικών ομίλων, υπονό-
μευσε αποφασιστικά τη διατροφική ασφάλεια ολόκληρων λαών, υποβάθ-
μισε ή κατήργησε όλα τα κοινωνικά αγαθά και υπηρεσίες, συρρίκνωσε
τους θεσμούς κοινωνικής προστασίας, οδήγησε εκατομμύρια ανθρώπων
στην εργασιακή επισφάλεια και στο κοινωνικό περιθώριο, επέφερε κατα-
στροφικές, πιθανόν μη αναστρέψιμες, μεταβολές στο περιβάλλον.
Οι σύγχρονες μορφές εκμετάλλευσης της εργασίας επέτειναν στο
έπακρο την αβεβαιότητα του κοινωνικού βίου, διαβρώνοντας τον αν-
θρώπινο ψυχισμό, φθείροντας και παραμορφώνοντας την κοινωνική συ-
νείδηση.
Οι ανεξέλεγκτες πλέον δυνάμεις της αγοράς, με ηγεμονικές αυτές
του χρηματιστικού κεφαλαίου, δεν επιχειρούν απλώς να μας γυρίσουν σε
κάποιας μορφής «laissez-faire» του παρελθόντος, παρά μας οδηγούν σε
μια πρωτόγνωρη, εξαιρετικά επικίνδυνη κατάσταση γενικευμένης αποξέ-
νωσης, παρακμής των κοινωνικών δεσμών, της ίδιας της κοινωνικότητας
των ανθρώπων.
Και ενώ αρκετοί διανοούμενοι έσπευσαν να αποκηρύξουν τις μεγάλες
αφηγήσεις, να παραιτηθούν από τη σύζευξη γνώσης και χειραφετικής πρά-
ξης, στο ιστορικό προσκήνιο παρέμεινε κυρίαρχη μία αφήγηση, ένας καθο-
λικός τρόπος νομιμοποίησης κάθε ύπαρξης, υλικής και ανθρώπινης: η δια-
δικασία μετατροπής της σε εμπόρευμα και υπηρέτησης υπό αυτή την ιδιό-
τητα της κερδοφορίας του κεφαλαίου. Άλλωστε η πλέον αδυσώπητη πλευ-
ρά της παγκόσμιας κρίσης είναι αυτή που μας θυμίζει ότι και ο άνθρωπος,
ως φορέας του εμπορεύματος «εργασιακή ικανότητα», δεν έχει καμία κοι-
νωνική σημασία από μόνος του, ακριβώς ως άνθρωπος, παρά αποκτά τέ-
τοια στο βαθμό που δύναται να έχει ανταλλακτική αξία. Γι’ αυτό και όταν
καθίσταται περιττός για την εμπορευματική οικονομία (πράγμα που σήμε-
ρα συμβαίνει κατά κόρον) καθίσταται και κοινωνικά περιττός.
Την ίδια στιγμή, η παρατηρούμενη σύζευξη γνώσης και εργασίας ση-
ματοδοτεί την εμφάνιση νέων χαρακτηριστικών της τελευταίας, τη διαμόρ-
φωση δυνατοτήτων ριζικής αλλαγής του περιεχομένου της, των ιδιοτήτων
του υποκειμένου της, καθώς και των αναγκαίων κοινωνικών σχέσεων εντός
αυτής. Η γνώση ως αποφασιστικός παράγων της εργασίας και ευρύτερα
της κοινωνικής ζωής προϋποθέτει την ύπαρξη ανθρώπων που μορφώνονται
πολύπλευρα, σκέπτονται πρωτότυπα, συνεργάζονται συντροφικά και δρα-
στηριοποιούνται δημιουργικά. Αυτή η όμως η αισιόδοξη οπτική της «κοι-
νωνίας της γνώσης» βρίσκεται σε κραυγαλέα αντίθεση προς τον κόσμο της
καθολικής αγοραπωλησίας πολιτισμικών ικανοτήτων και αγαθών, της
πραγμοποίησης εκάστης προσωπικότητας, του κοινωνικού ανταγωνισμού
και της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
Εξετάζοντας λοιπόν τα παραπάνω φαινόμενα και τάσεις καλούμαστε
να δούμε πέραν των ορίων του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής, να ανι-
χνεύουμε τη μορφή κοινωνικής οργάνωσης που συνάδει ουσιωδώς προς
τον υπό διαμόρφωση νέο χαρακτήρα της εργασίας.
Ως εκ τούτου, η συζήτηση για την κοινωνία της γνώσης αφορά,
πρωτίστως, στην εξέταση των αντιφάσεων της εργασίας και στη διερεύ-
νηση των προϋποθέσεων και δυνατοτήτων χειραφέτησής της.
Ένα τέτοιο εγχείρημα εγγράφεται στις κατεξοχήν κριτικές πρακτικές
της κοινωνικής θεωρίας και φιλοσοφίας, οι οποίες συναρτώνται προς την
αποκάλυψη των κυρίαρχων αντιφάσεων του παρόντος, των προοπτικών και
τρόπων επίλυσής τους, συμβάλλοντας, τοιουτοτρόπως, στη διαμόρφωση
του κοινωνικού ιδεώδους, της ιδεατής, προτρέχουσας σύλληψης του κοινω-
νικού μέλλοντος και συνεπώς στη συγκρότηση του ύψιστου, στρατηγικού
σκοπού της κοινωνικής, μετασχηματιστικής δραστηριότητας.
Στο βιβλίο αυτό πρόκειται να πραγματευτούμε τη σημασία της γνώ-
σης στη διαλεκτική της κοινωνικής εξέλιξης με έμφαση στη μελέτη των
αντιφάσεων που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες τάσεις προς την «κοινω-
νία της γνώση», καθώς και στην ανίχνευση των προοπτικών που δη-
μιουργούνται από αυτές.
Κρίνουμε σκόπιμο να δηλώσουμε, εκ προοιμίου, ότι η κριτική θεω-
ρητική εξέταση του αναφερθέντος θέματος, καθώς και όλων των κρίσι-
μων κοινωνικών ζητημάτων, έχει εξόχως πρακτική σημασία· στο βαθμό
που είναι διεισδυτική, που προάγει την κατανόηση της κοινωνικής πραγ-
ματικότητας, δύναται να φωτίζει και να υποστηρίζει το κοινωνικό πράτ-
τειν, πρωτίστως την πρακτική δραστηριότητα της κοινωνικής αλλαγής.
Για να είμαστε λοιπόν πρακτικοί στις σύγχρονες καταστάσεις θα πρέπει
να υπερβούμε τον ορίζοντα της εμπειρικά δοσμένης εικόνας των πραγμά-
των, του άμεσα βιωμένου «εδώ και τώρα» των γεγονότων, να στοχα-
στούμε δηλαδή θεωρητικά, να δούμε πέραν του κυρίαρχου κόσμου.
Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2011
Το βιβλίο διατίθεται από τις εκδόσεις Επίκεντρο
